Bestuiven van planten in je moestuin

Bestuiving is een heel belangrijk onderdeel van jouw moestuin. Zonder bestuiving krijg je geen tomaten, paprika's of pepers, meloenen, aubergines, watermeloenen, sopropo's en andere vruchten. Veel keukenplanten bestuiven zichzelf. Andere keukenplanten hebben een beetje hulp van jou nodig. Hier lees je alles wat je moet weten over planten bestuiven en de bestuiving van bloemen!

Wat is bestuiving precies?

De bestuiving van bloemen is het overbrengen van stuifmeel van de mannelijke meeldraden naar de vrouwelijke stampers. De meeldraden en stampers kunnen in dezelfde bloem zitten maar ook aan twee verschillende bloemen. Deze mannelijke en vrouwelijke bloemen kunnen zelfs aan twee verschillende planten zitten.

Daarom zijn bijtjes en andere insecten zo belangrijk. Zij brengen het stuifmeel over, ook als de bloemen aan twee verschillende planten zitten. Je kunt dit ook zelf met de hand doen (zie verderop). Als het stuifmeel is overgebracht dan is de bloem bevrucht. Na deze bevruchting kunnen er zaden gaan groeien, waarmee de plant zich kan voortplanten.

Sommige planten maken zonder bestuiving geen vruchten. De bestuiving is dus ook belangrijk voor jouw moestuin. Zonder bestuiving is er vaak helemaal geen oogst, of is de oogst kleiner.

Meeldraden en stampers

Bloemen kunnen dus twee geslachtsorganen hebben. Dat zijn mannelijke en vrouwelijke geslachtsorganen. Het stuifmeel wordt altijd overgebracht van mannelijke naar vrouwelijke geslachtsorganen. Als dit gebeurt dan is de bloem bestoven en wordt deze dus bevrucht. Na de bevruchting kunnen er zaden of zelfs vruchten groeien.

Mannelijke geslachtsorganen zijn meeldraden. Die maken stuifmeel. Stuifmeel kan aan insecten blijven zitten, die het overbrengen naar andere bloemen. Stuifmeel kan ook met de wind meewaaien of simpelweg vallen door trillingen. De kleur van stuifmeel kan verschillen, maar stuifmeel en meeldraden zijn heel vaak geel van kleur.

Vrouwelijke geslachtsorganen zijn stampers. Deze zorgen voor de bevruchting van een bloem. Stampers vangen het stuifmeel op en zorgen dat er zaden of vruchten kunnen gaan groeien. Stampers zijn er in meer diverse kleuren. Stampers zijn er soms in het groen, geel of soms rood van kleur. Bijvoorbeeld bij de saffraankrokus.

Eenslachtig of tweeslachtig

Bloemen kunnen eenslachtig of tweeslachtig zijn. Dat heeft te maken met de geslachtsorganen die in de bloem zitten.

Tweeslachtige bloemen zijn bloemen waar beide geslachten in zitten. De bloem heeft dan mannelijke meeldraden èn vrouwelijke stampers. Deze zitten dus in dezelfde bloem. Planten met tweeslachtige bloemen zijn in principe altijd zelfbestuivend te noemen. Ze kunnen zichzelf namelijk heel makkelijk bestuiven. Wanneer stuifmeel van de meeldraden loslaat komt dit in dezelfde bloem op de stampers terecht.

Eenslachtige bloemen hebben altijd maar één geslacht. Dat kan mannelijk of vrouwelijk zijn. Er zijn dus eenslachtige, mannelijke bloemen en eenslachtige, vrouwelijke bloemen. Wanneer mannelijke en vrouwelijke bloemen aan dezelfde plant zitten, dan is de plant in principe zelfbestuivend. Al heeft een plant daar dan vaak wel wat hulp bij nodig. Vaak van insecten of van de wind, of natuurlijk van jou!

Eenhuizig of tweehuizig

Planten kunnen eenhuizig of tweehuizig zijn. Dat heeft te maken met welke geslachten er op de plant aanwezig zijn, dus welke bloemen er aan de plant groeien. Het maakt niet uit of de bloemen eenslachtig of tweeslachtig zijn.

Eenhuizige planten hebben beide geslachten aan dezelfde plant zitten. De mannelijke en vrouwelijke geslachtsorganen zitten aan dezelfde plant. Dat kan in dezelfde bloemen zijn of aan twee verschillende bloemen. Sommige planten maken afzonderlijk mannelijke en vrouwelijke bloemen aan dezelfde plant. Andere planten maken tweeslachtige bloemen. In beide gevallen is het een éénhuizige plant.

Tweehuizige planten zijn het tegenovergestelde. De mannelijke en vrouwelijke bloemen zitten in twee aparte huizen. Aan twee aparte planten dus. Bij tweehuizige planten zijn er mannelijke en vrouwelijke planten. Daarbij groeien aan de mannelijke planten alleen mannelijke bloemen. Aan de vrouwelijke planten groeien alleen vrouwelijke bloemen. Je hebt dan een mannelijke en vrouwelijke plant nodig voor de bestuiving.

Zelfbestuivende planten

Planten zijn zelfbestuivend als ze zichzelf heel makkelijk kunnen bestuiven. Meestal is dat wanneer de plant tweeslachtige bloemen maakt. Meeldraden en stampers zitten in dezelfde bloemen, aan dezelfde plant. De plant hoeft dus bijna geen moeite te doen om zich te bestuiven.

Een plant met éénslachtige bloemen kan ook zelfbestuivend zijn. Als het stuifmeel heel makkelijk van de ene naar de andere bloem gaat, aan dezelfde plant. Niet alle planten met eenslachtige bloemen zijn zelfbestuivend. Sommige van die planten hebben daar namelijk wel hulp bij nodig.

Zelfbestuivende planten zijn dus altijd planten die zichzelf heel makkelijk kunnen bestuiven. Als stuifmeel niet makkelijk wordt overgebracht, is de plant niet zelfbestuivend. Óók niet als de plant tweeslachtige bloemen maakt, maar het stuifmeel gewoon niet makkelijk overgaat.

Planten waarvan de bloemetjes tweeslachtig zijn, en die zichzelf makkelijk kunnen bestuiven, zijn hermafrodieten.

Kruisbestuiving

Er is sprake van kruisbestuiving als twee of meer verschillende planten elkaar bestuiven. Het stuifmeel wordt dan uitgewisseld tussen meerdere planten. De plant bestuift dus niet alleen zichzelf maar ook andere planten. De plant wordt ook niet alleen door zichzelf maar ook door andere planten bestoven.

Kruisbestuiving kan zorgen dat zaden niet van hetzelfde soort zijn. Zo kan bloemkool bijvoorbeeld met broccolli kruisen wanneer ze tegelijk bloeien. De zaden zijn dan niet meer van hetzelfde soort bloemkool of broccoli. Wat er uit deze zaden komt is de grote vraag. Dat weet je dan niet meer.

Alleen planten van dezelfde familie kunnen vaak makkelijk kruisen. Zo kunnen koolsoorten (kruisbloemigen) elkaar makkelijk bestuiven, ongeacht welke koolsoort het is. Maïs behoort tot de grassenfamilie. Een koolsoort kan dan dus geen maïsplant bestuiven of andersom.

Kruisbestuiving is vaak van toepassing op planten die door de wind worden bestoven. Stuifmeel waait dan makkelijk tussen meerdere planten over en weer. Ook als bestuivende insecten zoals bijtjes tussen de planten heen en weer vliegen, kan dat zorgen voor kruisbestuiving tussen deze planten.

Volledige isolatie nodig?

Als je zelf bewust twee planten met elkaar wilt kruisen, dan zal je deze moeten isoleren. Je zorgt dat stuifmeel van andere planten niet bij deze planten kan komen. Ook bestuivende insecten mogen niet van andere planten bij jouw planten komen. Je kunt bijvoorbeeld zakjes om de bloemen heen binden.

Vervolgens breng je wanneer de plant bloeit, zelf het stuifmeel over. Daarna isoleer je de bloemen weer direct, bijvoorbeeld met het zakje om de bloemen heen. Zo zorg je dat er geen ander stuifmeel bij kan komen. Alleen het stuifmeel dat je zelf overbrengt komt zo bij jouw planten terecht.

Op deze manier worden vaak nieuwe plantensoorten (rassen) gemaakt. Door selectie van planten met bepaalde eigenschappen, kan je kruisingen maken tussen deze twee.

Welke soorten bestuiving zijn er?

Planten kunnen op verschillende manieren worden bestoven. Meestal zijn het bijtjes, hommeltjes, zweefvliegjes en andere insecten die planten bestuiven. Het kan ook de wind zijn. Dat werkt per plant op een andere manier.

Bestuiving door de wind

Veel planten worden door de wind bestoven. Vaak waait het stuifmeel gewoon van de ene naar de andere plant. Het kan ook zijn dat de trillingen van de wind het stuifmeel juist losmaken. Bijvoorbeeld bij eenhuizige planten met tweeslachtige bloemen. De plant is zelfbestuivend. Door trillingen van de wind komt stuifmeel in dezelfde bloem los van de meeldraden, waardoor het op de stamper valt.

Bestuiving door insecten

Planten worden ook veel door insecten bestoven. Meestal zijn dit bijtjes, hommeltjes, zweefvliegjes, sommige wespen en andere vliegende beestjes. Het kan ook dat sommige kevers of mieren over de bloemen lopen, op zoek naar zoetigheid, waardoor deze de bloem bestuiven.

Bestuiving door vliegende insecten gebeurt vaak doordat het stuifmeel aan hun lijfje blijft plakken. Ze vliegen naar een andere bloem, waar het stuifmeel dan weer loslaat en aan de stampers blijft plakken.

Niet altijd brengen insecten zelf het stuifmeel over. Soms laat stuifmeel in dezelfde bloem los, door de trillingen die een insect veroorzaakt. Hierdoor komt het weer op de stampers in dezelfde bloem terecht. De trillingen van insecten zijn heel klein maar zijn vaak net genoeg om stuifmeel los te trillen. Bijvoorbeeld door trillingen van de vleugels van een bijtje, of van een kever die erlangs loopt.

Bestuiving met de hand

Sommige keukenplanten hebben jouw hulp nodig. Ze zijn niet zo goed in het bestuiven van zichzelf. Watermeloenen maken bijvoorbeeld mannelijke en vrouwelijke bloemen. De bloemen zijn dus éénslachtig, ze hebben elk maar één geslacht. De plant is éénhuizig omdat mannelijke en vrouwelijke bloemen in hetzelfde huis zitten. Ze groeien dus aan dezelfde plant.

Je hebt het geluk nodig, dat er net een bijtje langs het ene bloemetje vliegt en vervolgens naar het andere bloemetje. Daarom help je dit soort keukenplanten vaak door zelf de bestuiving te regelen. Je plukt een mannelijk bloemetje en laat de meeldraden ervan langs de stampers gaan, in een vrouwelijk bloemetje.

Voorbeeld: eenhuizige planten met éénslachtige bloemen

Bij meloenen en watermeloenen is zelf met de hand bestuiven eigenlijk bijna vereist. Anders vallen de beginnende vruchtjes steeds af, omdat ze niet goed zijn bestoven. De bloemetjes met vruchtjes zijn dan nutteloos voor de plant, omdat ze het soort niet voort kunnen planten. De plant laat ze dan vallen. Het kost energie. Dat steekt de plant liever in een vruchtje met meer garantie.

Voorbeeld: tweeslachtige bloemen die wat hulp nodig hebben

Bij planten zoals aubergines laat het stuifmeel gewoon niet zo makkelijk los. Ze worden bestoven door de wind en in de kweekkas is weinig wind. De bloemetjes hebben dan hulp nodig van jou, met een kwastje of wattenstaafje. Aubergines zijn in principe zelfbestuivend maar door gebrek aan wind, lukt dit niet altijd.

Voorbeeld: bestuiving door wind en stuifmeel lostrillen

Bij pepers en paprika's zijn trillingen voldoende. Buiten is met de hand bestuiven niet vaak nodig. In de kweekkas kan het handig zijn omdat daar geen wind is. De bloemen zijn zelfbestuivend (tweeslachtig) maar zijn afhankelijk van wind en trillingen. Je tikt dan voorzichtig tegen de stam of schud de bloemetjes zachtjes heen en weer. Met de hand bestuiven zorgt altijd voor meer vruchtjes.

Bij tomaten werkt het tikken tegen de stam ook. Tomatenplanten zijn afhankelijk van trillingen voor de bestuiving. De bloemetjes hebben een gesloten kern. Insecten kunnen er dus niet bij komen.

De invloed die de luchtvochtigheid heeft op stuifmeel

Stuifmeel kan ook blijven plakken door een hoge luchtvochtigheid. Bij aubergines gebeurt dat vaak. De lucht is vochtig waardoor stuifmeel niet echt kan "stuiven". Door het zelf met de hand over te brengen help je de plant een handje. Zo krijg je aubergines. Als aubergines slecht bestoven zijn dan vallen de bloemetjes gewoon van de plant af.