Wortel
Daucus carota, Apiaceae (schermbloemenfamilie)

Wortel soorten

Wortel draagt de (Latijnse) wetenschappelijke naam Daucus carota en is een lid van de schermbloemenfamilie, ook wel apiaceae.

De oorspronkelijke wortel was helemaal niet zo mooi. Ze waren paars, geel of zelfs wit en rood van kleur. Nog veel eerder was de wortel meer een soort slanke, vertakte en witbruine wortel. De typische oranje wortel is door mensen zo gemaakt, door veredeling en selectie. De wortel is een eeuwenoude groente en was niet altijd zo mooi en recht.

Paarse en gele worteltjes zijn er nog steeds. Ook zijn er verschillende soorten worteltjes die meer geschikt zijn voor de zomerteelt als zomerpeentjes, beter bekend als bospeen, of juist voor de winterteelt als winterpeen. Winterpeentjes zijn eigenlijk altijd veel langer, dikker en over het algemeen een stuk groter dan andere soorten worteltjes.

Tegenwoordig zijn er ook worteltjes die bijzonder geschikt zijn voor in potten en bakken. De Parijse worteltjes zijn kleine, ronde worteltjes. Ze worden niet lang en recht zoals de meeste wortelsoorten maar maken kleine, oranje bolletjes. Kleine hapworteltjes die je in één hapje op kunt eten. Ze zijn erg geschikt voor kleinere bloempotjes en bakjes.

Hoewel de wortel een tweejarige plant is, kan deze soms al in het eerste jaar bloeien. Op de foto hierboven zie je een bloemscherm. Zo wordt snel duidelijk dat het een lid is van de schermbloemenfamilie. Tot diezelfde familie behoren ook planten zoals lavas, bleekselderij en knolvenkel. Veel kruiden maar ook andere soorten gewassen.

Wortel zaaien of planten

Wanneer kan je wortel zaaien?
Wortel zaaien of voorzaaien/voorkiemen kan direct buiten van maart tot juli. Wortel zaaien of voorzaaien/voorkiemen kan onder glas van februari tot maart en van oktober tot november.

Eigenlijk kan je alleen direct in de grond wortels zaaien, zonder verspenen en direct op de bestemde plek. Het voorzaaien in kweekpotjes is een slecht idee, want dit gaat nooit goed. De kleine en jonge wortelplantjes hebben lang en heel dun penworteltje. Dit krijg je nooit recht terug in de grond. Ook trek je ze bij het verspenen heel snel stuk.

Zelf wortels zaaien in de vollegrond

Allereerst heb ik een korte video gemaakt over wortel zaaien, direct op de bestemde plek. De video hoort eigenlijk bij het wortel zaaien stappenplan, mocht je dat ook willen bekijken. Onder de video staat alle uitleg.

Wortels zaaien we dus altijd direct in de vollegrond en dat is op zich heel makkelijk. Maak de grond voor het zaaien altijd nog even goed los. Voor het zaaien kan je ook wat compost strooien voor een betere structuur van de bodem. Met een hark of gewoon met de hand, maak je geultjes waar je de zaden in kunt strooien. De geultjes hoeven niet dieper dan een centimeter te zijn.

Strooi de zaadjes ruim in de gemaakte geultjes. Daarna kan je de geultjes weer dicht drukken. In moestuinbakken kan je wortel zaaien op dezelfde manier. Als de zaailingen boven komen zal je ze moeten uitdunnen. Wacht tot je de eerste echte blaadjes ziet zitten. Daarna kan je een groot deel van de zaailingen wegknippen of (voorzichtig) uit de grond trekken.

De zaailingen die overblijven kweek je op tot grote wortelen. Geef tijdens en ook na het kiemen regelmatig water.

Per vierkante meter kan je ongeveer 115 tot 157 wortel planten laten groeien in de volle grond. In rijen kan je ongeveer 12 tot 17 wortel planten per strekkende meter laten groeien in de volle grond.

Wortel verzorgen

Op zich is wortelen kweken best makkelijk maar alleen op geschikte, losse grond. De grond is het grootste aandachtspuntje maar ook genoeg water geven is belangrijk. De wortel kweek je vanzelfsprekend als wortelgewas als je wisselteelt gebruikt. Samen met andere planten die je voor de wortels of knolletjes kweekt.

Worteltjes hebben niet veel zonlicht nodig. Je kan dus goed wortelen kweken in de halfschaduw of op plekjes met nog iets meer schaduw. Met de kans op uitdroging is wortelen kweken in de brandende zon misschien niet zo'n goed idee, maar in principe kan dat ook.

De wortel is niet zo geschikt voor in potten en bakken, behalve de Parijse Markt worteltjes dan. De rest van de wortelsoorten wordt vooral erg lang en moet diep wortelen. Vooral de kleinere potten en bakken zijn gewoon vaak niet diep genoeg. In grote en vooral diepe potten is het natuurlijk best te doen, net als in de meeste moestuinbakken.

Eigenlijk zijn worteltjes tweejarige planten en bloeien meestal in het tweede jaar. Wortelen kweken we alleen als eenjarige. Heel soms kunnen wortelen dan in het eerste jaar al gaan bloeien. Doorgeschoten worteltjes kan je niet meer eten. De worteltjes worden heel dun en krijgen een keiharde kern. Ze zijn dan niet meer eetbaar.

Wortel is een tweejarige plant, niet wintergroen en blijft in leven zo lang de temperatuur hoger is dan 8℃.

Wortel water geven

Geef je worteltjes regelmatig water. Uitdroging is ontzettend slecht voor worteltjes dus dit wil je altijd voorkomen. Wortelen kweken we altijd op een losse grond, dat kan bijna niet anders. Houd er dan ook rekening mee dat de losse grond sneller opdroogt dan een vaste en dichte grond. Je geeft worteltjes dus altijd meer water.

Laat de worteltjes natuurlijk ook nooit onderlopen. Veel water geven is nodig, maar verdrinken is natuurlijk niet de bedoeling. De ideale grond is continu licht tot matig vochtig. Voel regelmatig met een vinger onder het oppervlak aan de grond. Is het nog erg vochtig dan mag je een waterbeurt overslaan. Begint het op te drogen, geef dan gerust weer een keer water.

Wortel grondsoorten

Het kwam eerder al een aantal keer naar voren. Je kunt alleen wortelen kweken op een goed losgemaakte grond. Vaste grondsoorten of klei hoef je eigenlijk niet te proberen. Daar blijven worteltjes erg klein, maken ze veel vertakkingen en worden ze ontzettend kronkelig. Niet minder lekker hoor, maar een hel om schoon te maken!

Op de foto hieronder zie je mijn eerste keer wortelen kweken in de vollegrond. Ik wist toen nog niet hoe belangrijk de grond was. Het gaf natuurlijk wel hele leuke resultaten:

Kleigrond probeer je dus vooral niet uit. Beter kan je dan een paar grote en vooral hele diepe potten of bakken nemen. Deze vul je dan met tuinaarde, potgrond of (nog beter) biologische moestuinaarde. Je kunt ook een groot vierkant gat graven in de kleigrond, en dit vullen met tuinaarde. Het is niet ideaal maar ook zo kan het dus.

Mocht je toch worteltjes op klei willen kweken, dan kun je nog wel eens vreemde vormen verwachten. We weten allemaal van welk geslacht dit worteltje hierboven is hè? En het onderstaande worteltje zit een beetje met zichzelf in de knoop, denk ik. Als je vastzit in een stevige grond, krijg je nu eenmaal grote uitdagingen als wortel!

Vóór we wortels planten maken we de grond ook met de hand even goed los. We strooien dan grote hoeveelheden organische stof, vooral compost en koemestkorrels, om de structuur te verbeteren. Ook in onze moestuinbakken strooien we koemestkorrels omdat de grond na een tijdje toch altijd een beetje dichtgeslibd raakt.

Ook mag de bodem best enigszins vochthoudend zijn. Je zou in grote potten en bakken vermiculiet en/of hydrokorrels kunnen gebruiken, als je zelf een aardemengsel maakt om ze te vullen. Dit zijn materialen die vocht absorberen en dit langzaam weer loslaten. Dat maakt het makkelijk om de bodem vochtig te houden.

pH

Wortel tolereert bodems waarvan de pH-waarde tussen deze twee waarden in ligt. Links is zuur en rechts is basisch. Lees ook: Wat is pH?

Wortel bemesten

Het bemesten van wortelen is niet per se nodig. Als wortelen bij andere wortel- en knolgewassen staan, dan geef je ze vaak dezelfde bemesting. Dat is dan een meststof welke vooral rijk is aan kalium. Voor wortelen is dat uitstekend. Andere planten in hetzelfde vak geef je meestal toch al dezelfde meststof.

Niet alleen bevordert kalium de weerstand van planten. Het is ook uitstekend voor de wortelgroei. Je hoeft wortelen dus niet te bemesten maar extra kalium kan absoluut geen kwaad.

Wortel kweken op verschillende manieren

Van alle combinaties springt de wortel en ui daar het meeste uit. Dit is een echt powerkoppel!. Zo goed zelfs, dat er een speciaal artikel over wortel en ui is gemaakt. Wortelen verjagen de uienvlieg, en uien verjagen de wortelvlieg. Maar in principe verjagen alle uiensoorten de wortelvlieg en kan je ze daarom ook goed combineren met worteltjes.

Misschien viel het je op dat tomaten zo wel bij de goede als slechte buren staan. Dat is niet zomaar. Tomaten groeien namelijk beter als daar worteltjes in de buurt staan. Wat dit betreft is de combinatie natuurlijk erg goed. Helaas voor de wortel, is dit niet wederzijds. Door de uitwisseling van stofjes in de bodem, zullen worteltjes juist minder goed groeien als er tomaten staan. Deze combinatie werkt dus maar één kant op.

Wortel
Voor het kweken van wortel zou je wisselteelt kunnen gebruiken. Wortel is een wortel- of knolgewas. De ideale voorteelt is een vruchtgewas en de ideale nateelt is een aardappelsoort of peulgewas volgens het wisselteelt schema.

Wortel goede buren
Wortel kweken kan goed samen met bieslook, biet, bladselderij, bleekselderij, bloemkool, boerenkool, bosui, broccoli, dille, doperwten, kapucijners, knoflook, knolraap, knolselderie linzen, paksoi, palmkool, prei, pronkboon, slaboon, radijs, rammenas, rode kool, romanesco, rozemarijn, salie, schorseneren, snijbiet, spruitjes, stengelui, tomaat, tuinboon, ui, veldsla, witlof, witte kool, als je gebruik maakt van combinatieteelt.

Wortel slechte buren
Wortel kweken gaat liever niet samen met kruisbes, tomaat, als je gebruik maakt van combinatieteelt.

Wortel bloei en bestuiven

Over dit filmpje: Wortelen met een bloeistengel zijn niet meer eetbaar. Je kunt ze wel laten staan voor de zaadteelt. Wortelen worden bestoven door wind, trillingen en insecten zoals bijtjes.

Worteltjes zijn meerjarige planten. Ze bloeien doorgaans in het tweede jaar pas. Heel soms kunnen ze in het eerste jaar al doorschieten. Wanneer worteltjes eenmaal bloeien kan je ze niet meer eten. De kern van de wortel wordt keihard en houterig, maar ook de wortel zelf wordt heel lang en slank.

Voor de zaadteelt en voor de insecten kan je doorgeschoten worteltjes gerust laten staan. Dat kan geen kwaad en de worteltjes eromheen hebben daar geen last van. Laat bloeiende worteltjes gerust staan voor de bijtjes en hommeltjes en andere beestjes in je moestuin. Voor de zaadteelt is ook bestuiving nodig.

Tenzij je een F1 ras hebt, kan je worteltjes laten staan voor de zaadteelt. F1 hybride rassen zijn daar niet geschikt voor. Deze zijn namelijk gekweekt voor de productie en meestal niet zaadvast. Alle andere worteltjes laat je bestuiven door insecten. Worteltjes maken grote bloemschermen met tweeslachtige bloemetjes. De wortel is goed zelfbestuivend.

De geur die van de bloemschermen met bloemetjes afkomt is heerlijk zoet. Alleen is de geur van de bloemetjes niet zo sterk.

Na de bloei laat je de bloemschermen gewoon staan. Hieruit ontstaan zaden. Deze moeten eerst goed drogen. Je laat de zaden en schermen het beste aan de plant opdrogen. Wanneer de schermen met zaden bruingekleurd en droog zijn kan je de zaden ervan oogsten. Deze kan je de volgende keer opnieuw zaaien.

Wanneer wortel oogsten

Wanneer kan je wortel oogsten? Doorgaans doe je dit van maart tot december.

Over dit filmpje: Veeg aarde weg om te zien of de wortel groot genoeg is. Trek grote wortelen bij het loof uit de grond. Laat de rest staan. Spoel de wortelen schoon. Snijd het loof af zodat vocht niet uit de wortelen trekt.

Voor we een wortel oogsten, halen we eerst een beetje grond weg rondom de plant. Je kunt dan goed zien of de wortel een mooi formaat heeft. Als de bovenkant van de wortel ongeveer zo groot (rond) is als een euromunt, dan zou je in principe kunnen oogsten. Het verschilt ook per soort. De winterpeen of winterwortel wordt veel groter dan de bospeen, zomerpeen of zomerwortel.

Is de wortel nog niet groot genoeg, doe de aarde dan altijd weer terug om de plant. Als je de wortel boven de grond laat zitten wordt de bovenkant sneller groen en hard. Als de wortel diep genoeg in de grond zit komt er geen licht bij, dan blijft deze mooi oranje. Er wordt dan geen chlorofyl in aangemaakt. Het is dezelfde reden dat ook witlof gebleekt is.

Het geeft niet als je worteltjes te vroeg oogst, maar ze zijn dan vaak nog erg klein. Je kunt beter geduldig afwachten dan te vroeg oogsten. Als je grotere worteltjes wilt oogst je vooral iets later. De teelt van winterpeentjes duurt dan ook iets langer dan die van bospeentjes of zomerpeentjes.

Wortel doorgeschoten?

Een doorgeschoten wortel, dus een wortel die bloeit, kan je niet meer oogsten. De wortel krijgt een keiharde en houterige kern, maar wordt ook heel lang en slank. Er zit dus bijna niets eetbaars meer aan de wortel. Overigens is het loof ook eetbaar dus dit zou je nog wel kunnen gebruiken, voor zo ver het nog aanwezig is.

Op bovenstaande foto zie je de kern van een peentje dat is doorgeschoten. Zoals je ziet is de hele binnenkant hard geworden. De wortel is geen lekkere, zachte wortel meer. Mocht je het eens willen proberen, je krijgt de wortel dan bijna niet meer in twee stukken gebroken, zo hard is het geworden. Doorgeschoten worteltjes kunnen eventueel op de composthoop, of je laat ze staan voor de bloemetjes (en zaden).

Aangevreten worteltjes

Sommige worteltjes worden door ongedierte aangevreten. Je kunt veel voorkomen maar soms komt het toch nog voor. Met combinatieteelt kan je het meeste wel voorkomen. Aangevreten worteltjes gooi je liever in de afvalbak en niet op de composthoop. Zo verspreidt dit ongedierte zich niet verder door je moestuin.

Zelf worteltjes oogsten

Als je ziet dat de wortel groot genoeg is, dan kan je de wortel gaan oogsten. Pak de wortel bij de grond vast aan het loof en trek deze omhoog uit de grond. Ook hierbij is de losse grond extra belangrijk. Op een losse grond trek je de wortel moeiteloos uit de grond.

Staan je wortelen ondanks het afraden toch op een stevige grond, pak dan een spitvork. Deze steek je naast de worteltjes in de grond. Vervolgens wip je de worteltjes uit de grond. Het kan zijn dat er stukjes van de wortel afbreken bij het oogsten op deze manier, maar dit gebeurt ook weer niet heel snel.

De kans is groter dat je het loof lostrekt als je de wortelen op de normale manier oogst, op stevige grond. Ook daarom kan je beter geen wortelen kweken op een stevige grondsoort zoals kleigrond.

Wortelen schoonmaken

Na het oogsten kan je de worteltjes alvast goed schoonmaken. Je wilt ze natuurlijk in de koelkast bewaren. Voor je ze gebruikt spoel je ze uitgebreid schoon. Het is dan wel handig als de meeste aarde al weg is. Pak een tuinslang of gieter en spoel alle geoogste peentjes goed af. Zorg dat bijna alle aarde van de wortelen is afgespoeld.

De "harde straal" stand van een tuinslang is ideaal voor het schoonspoelen. Door de harde straal spoelt alle aarde makkelijk van de wortelen af. We keren de worteltjes dan nog even om en spoelen ook de andere kant schoon.

Het is verstandig om het loof van de worteltjes te verwijderen. Als je het laat zitten trekt het vocht uit de wortel in het loof. De worteltjes worden dan slap en minder lekker als je ze even hebt bewaard. Al het loof mag je er dus afsnijden maar je hoeft dit niet per se weg te gooien. Het kan op de composthoop maar het loof is ook eetbaar.

Als je alle stappen hebt doorlopen kan je de wortel bewaren voor later, of direct gebruiken in de keuken natuurlijk. Maak de wortel onder de kraan extra goed schoon, dan kan je deze zelfs rauw opeten.

Wortel gebruiken

Wortelen zijn veelzijdig. Vooral bekend van gebruik in de keuken. Zo kan je worteltjes bijvoorbeeld koken. Je kunt worteltjes ook in roerbakgerechten gebruiken. Ze worden vaak in stamppotjes gedaan of samen met sperziebonen gegeten. De wortel is ook heel goed rauw eetbaar. Ze zijn dan lekker stevig en de smaak is heel anders dan wanneer je ze kookt.

Ook leuk om te weten is dat wortelen worden gebruikt om kleurstof te winnen. De kleurstof die wortelen oranje maakt staat beter bekend als caroteen. Je kunt er andere voedingsproducten mee kleuren of er verf mee maken. Caroteen is dan ook een 100% natuurlijke kleurstof.

In sommige restaurants laten ze het uiteinde van de wortel zitten. Er zit dan dus nog een klein stukje, een centimeter, loof aan de wortel. Dit smaakt erg lekker en zoet. Je kunt dit dus ook zelf eens proberen. Als de wortelen zijn uitgegroeid kan je ook het loof oogsten voor gebruik in de keuken. Je hoeft dit dan niet weg te gooien. Het loof is ook erg lekker van smaak!

Wortel kiemgroenten

De hele plant is eetbaar, van de wortel tot en met het loof dat bovengronds groeit. Dat betekend dat je wortelen ook als kiemgroente kunt eten. Wortelen zijn als kiemgroente iets minder bekend maar ook wortelkiemen zijn supergezond. Je kweekt ze met enkel wat water in een potje met gaasdeksel of een kiemtoren.

Een doorgeschoten, bloeiende wortel kan je laten staan om de zaden te oogsten. De zaden die je ervan oogst kan je gebruiken om wortelkiemen te kweken. Dat is handig want er komen erg veel zaden aan de bloemschermen. Met één bloeiende plant heb je al genoeg zaden voor een flink potje met wortelkiemen.

Spoel de kiemen dagelijks even goed schoon. In een potje met gaasdeksel is dit makkelijk, omdat je het potje uit kunt laten lekken zonder de zaden weg te spoelen.

Wortel houdbaarheid

Je kunt wortelen nornaalgesproken niet heel lang bewaren. In een koelkast, in de groentelade, blijven worteltjes enkele weken goed. Verwijder wel altijd het loof. Als je dit eraan laat zitten, trekt het vocht uit de wortel. Het loof is dan weer geschikt als voer voor kippen of je kunt het zelf opeten.

Wil je wortels langer bewaren, graaf ze dan in een bak zand in. Zorg dat de wortels elkaar niet raken. Zo blijven de wortels meerdere maanden goed, zelfs buiten de koeling. Je kunt worteltjes zelfs in de grond laten zitten. Snijd het loof er steeds vanaf. Soms kan je zo de hele winter lang worteltjes uit de grond halen.

Worteltjes zijn niet goed in te vriezen. Wel kan je wortelen verwerken in gerechten zoals soep. Je kunt dan het hele gerecht invriezen.

Wortel ziektes en plagen

Het kweken van wortelen kent één groot gevaar: de wortelvlieg! Gelukkig is dit eenvoudig te voorkomen door combinatieteelt toe te passen. Kweek wortelen samen met uien om de wortelvlieg op afstand te houden. Dit heeft als bijkomend voordeel dat wortelen ook weer de uienvlieg op afstand houden, een win-win situatie dus.

Ook sommige andere diertjes kunnen aan de worteltjes zitten. Meestal valt dit pas op als je de wortelen gaat oogsten. Het is dan te laat om er nog iets aan te doen en je kunt de wortel weggooien. Gelukkig blijven de meeste wortelen altijd wel goed en onaangetast, zo lang de bodem gezond en rijk aan andere (micro)organismen is.